موضوع جهیزیه در خانواده‌های ایرانی، موضوع عجیبی است! از یک‌سو در قانون هیچ اشاره‌ای به آن نشده است و حتی طبق قانون ایران، مرد به‌عنوان رئیس خانواده وظیفه تهیه منزل و وسایل زندگی در حد و شأن همسر را به عهده دارد ولی از سمت دیگر بر اساس عرف فرهنگی و اجتماعی در کشور ما، خانواده زوجه عمدتا بخشی (یا حتی تمام) وسایل ضروری (و بعضاً غیرضروری) برای زندگی مشترک دخترشان را فراهم می‌کنند.
نکته قابل‌توجه در این است که مالکیت وسایلی که زن به خانه شوهر می‌آورد در اختیار زن است و مرد تنها به‌عنوان یک امین، می‌تواند از این وسایل استفاده کند. وقتی می‌گوییم که مالکیت جهیزیه برای زن است، بدین معناست که زوجه در هرزمانی می‌تواند آن را مطالبه کرده و هر اقدام مالکانه‌ای را نسبت به اموال خویش انجام دهد، مثلا آن‌ها را به فروش رساند، هدیه دهد، تخریب یا مفقود نماید و یا استرداد جهیزیه را بخواهد.
البته در شرایط عادی، تقریبا هیچ زنی به فکر استرداد جهیزیه خودش نخواهد بود و زن و شوهر به‌صورت دو شریک واقعی کنار هم زندگی می‌کنند، اما داستان زمانی جنجالی خواهد شد که موضوع طلاق (آن‌هم از نوع لج و لجبازی) مطرح بشود، که لازم است طرفین با حقوق خود آشنا باشند.
درواقع اگر زنی ادعا کند که وسایل خانه متعلق به او می‌باشد، باید بتواند با شهادت شهود و لیست سیاهه جهیزیه که به امضای مرد هم رسیده باشد، برای پس گرفتن آن‌ها اقدام نماید. اما برخی از خانواده‌ها در ابتدای ازدواج، اقدام به تهیه این لیست سیاهه نمی‌کنند (شاید از ابعاد حقوقی ماجرا بی‌اطلاع هستند و یا رودربایستی‌های ابتدای ازدواج این امر را دشوار می‌کند).
درصورتی‌که لیست اموال موجود نباشد، زوجه که خواهان دعوی استرداد جهیزیه می‌باشد، لازم است دلایلی مبنی بر اینکه چه وسایلی را به منزل زوج برده است، به دادگاه ارائه نماید. ازجمله این دلایل فاکتورهایی است که در هنگام خرید وسایل صادر شده است. اگر این مورد نیز در دسترس نباشد حل مشکل تا حدودی پیچیده می‌شود. آخرین راه‌حل شهادت شهود است که مسلماً شهود از جزئیات وسایل اطلاع دقیق ندارند.
بنابراین دلایل و مدارکی که زوجه به دادگاه ارائه می‌نماید عبارت است از لیست اموالی که توسط شوهر قبول شده و امضا گشته است و یا فاکتورهایی که ایشان برای خرید جهیزیه دریافت نموده‌اند و یا استشهادی که توسط افرادی که جهیزیه و انتقال آن را به منزل شوهر مشاهده نموده و حاضرند در دادگاه ادای شهادت نمایند.
نکته دیگر اینکه همان‌طور که گفته شد مرد نسبت به اموال مذکور نقش امین را دارد و اموال در دست او امانت هستند بنابراین درصورتی‌که مرد هر یک از وسایل جهیزیه را فروخته باشد و یا هرگونه تصرفی در آن کرده باشد ملزم به جبران خسارت وارده به همسر خود می‌باشد. اما اگر از بین رفتن جهیزیه غیرعمدی باشد، دردسری متوجه مرد نیست. به‌عنوان‌مثال ممکن است کل وسایل برقی زن در اثر نوسان برق بسوزد. در چنین حالتی مرد موظف است برای ادامه زندگی وسایلی متناسب با شان زن تهیه کرده و در خانه او قرار دهد. اما زن دیگر نمی‌تواند در این موارد درخواست استرداد جهیزیه خود را نماید. چراکه جهیزیه وی بدون اینکه مرد تقصیری داشته باشد از بین رفته است.
چگونگی استرداد جهیزیه
زن می‌تواند هر زمان چه در هنگام زندگی مشترک چه در حین طلاق و چه بعد از طلاق جهیزیه‌ای را که به منزل شوهر آورده است مطالبه نماید. برای این کار باید دادخواستی به دادگاه ارائه نماید. برای تعیین دادگاه صالح نیز باید گفت اگر جهیزیه مذکور زیر ۲۰ میلیون تومان باشد دادخواست باید به شورای حل اختلاف ارائه گردد. در غیر اینصورت دادخواست در صلاحیت دادگاه خانواده می‌باشد. گرچه معمولا چون منظور از دادخواست بازپس‌گرفتن اموال است در صورت بیشتر بودن مبلغ جهیزیه از نصاب مذکور نیز غالبا بانوان و وکلای آن‌ها مبلغ را کمتر از ۲۰ میلیون تقویم می‌کنند تا در شورای حل اختلاف مورد رسیدگی قرار گیرد. چراکه رسیدگی در شورا دارای هزینه کمتر و همچنین مدت زمان کمتری است.
نکته‌ای که در این موارد وجود دارد حق مرد برای دفاع از خود در شورا یا دادگاه می‌باشد. مرد باید در این موارد به دادگاه مراجعه کند و درصورتی‌که قسمتی از جهیزیه قبلا از بین رفته است یا توسط زن فروخته شده است یا به هر دلیلی بدون دخالت مرد از بین رفته است لیست این موارد را به دادگاه ارائه نماید. در غیر این صورت محکوم‌به پرداخت کل جهیزیه می‌شود.
همچنین بانوان می‌توانند به‌محض ارائه دادخواست استرداد جهیزیه درخواست تأمین خواسته را بنمایند تا مرد نتواند اموال مذکور را جابه‌جا نموده یا به فروش برساند. بنابراین اگر آقایان با موردی مواجه شدند که زن جهیزیه خود را از آن‌ها دریافت نمود اما جهت حضور در دادگاه هیچ اخطاری به آن‌ها نشد احتمالا مورد از موارد دستور موقت بوده است. در این موارد حتما باید به دادگاه مراجعه کرده و از زمان دادگاه مطلع شوند تا بتوانند در موعد مذکور از خود دفاع نمایند و مجبور نشوند که هزینه وسایلی را بپردازند که از بین رفته است.
در مقابل درصورتی‌که قسمتی از وسایل توسط مرد از خانه خارج شود زن می‌تواند از دادگاه بخواهد که مرد را مجبور به بازپس‌دادن آن‌ها یا پرداخت قیمت آن‌ها نماید. در این صورت دادگاه کارشناسی تعیین می‌نماید که قیمت وسایل را مشخص کند و قیمت این وسایل از مرد دریافت می‌شود.
درمجموع باید عنوان کرد که دعوای استرداد جهیزیه یکی از دعاوی است که در صورت اقدام به‌موقع زن در این خصوص و دریافت دستور موقت می‌تواند به‌سرعت و با هزینه کم به نتیجه برسد اما باید عنوان داشت که طول رسیدگی می‌تواند در برخی از موارد تا چند ماه نیز به طول انجامد؛ چراکه این دعوا نیز مانند سایر دعاوی قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه می‌باشد.