طلاق در لغت به معنی رها کردن و آزاد کردن، و در اصطلاح به معنای گسستن قید ازدواج با لفظی خاص است. در حقوق طلاق عبارت است از “انحلال ازدواج دائم با شرایط و تشریفات خاص از جانب مرد یا نماینده قانونی او.” ازاینرو تنها مخصوص ازدواج دائم است و انحلال ازدواج موقت از طریق بخشش باقیمانده مدت ازدواج از سوی مرد و یا پایان مدت تعیین شده ازدواج صورت میگیرد.
در برخی موارد به دلایل مختلف شرایطی پیش میآید که ادامه زندگی را برای زن و مرد، غیرممکن میسازد. حال اگر راهحلی برای پایان این پیوند وجود نداشته باشد مشکلات زیادی را ایجاد میکند. بنابراین اصل موضوع جدایی یک ضرورت بهحساب میآید و اسلام نیز با آن موافقت کرده است. اما این اصل باید تا حد ممکن به شکل کم و محدود مورد استفاده قرار گیرد و تا جایی که امکان دارد بهعنوان آخرین گزینه مطرح شود.
عوامل تاثیرگذار در به وجود آمدن طلاق
جامعه شناسان معتقدند جدایی زن و شوهر بعد از ازدواج، یکی از پیچیدهترین پدیدههای زندگی بشری است آنگونه که کمتر پدیده اجتماعی از لحاظ پیچیدگی قابل قیاس با آن است. عوامل موثر بر جدایی متفاوتاند و این عوامل یا در سطوح عمیق اجتماعی قرار دارند یا در سطوح ظاهری؛ امّا باید توجّه داشت که درک، فهم و تفسیر سطوح عمقی کار بسیار سخت و پر پیچوخمی است.»
برخی از کارشناسان عوامل مؤثر در جدایی را در قالب عنوانهای زیر طبقهبندی میکنند:
- عدم تفاهم و توافق اخلاقی
- ناسازگاری و عدم سازش
- بداخلاقی و بدرفتاری
- خشونت (کتک زدن)
- تفاوت و تضاد در زندگی
- تفاوتهای فرهنگی
- سوءظن
- اعتیاد
- عدم شناخت و درک یکدیگر
- ازدواج دوم
- دخالت دیگران در زندگی
- اختلاف سن
- عدم علاقه
- بیماری روحی
- بیکاری
- عدم توافق در مسائل جنسی (زناشویی)
- ازدواج اجباری
البته در میان طبقات مختلف اجتماعی (بالا، متوسط، پایین)، تفاوتهای اساسی در علّت جدایی وجود دارد. اما فارغ از مباحث جامعهشناختی، این پدیده انواع مختلف و ابعاد حقوقی گستردهای نیز دارد که در ادامه به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
انواع جدایی: رجعی و بائن
بر اساس یک نوع تقسیمبندی کلی طلاقها به دو دسته رجعی و بائن تقسیم میشوند و هرکدام دارای جنبههای حقوقی مختلفی بوده و آثار متفاوتی را به دنبال دارند. اما تفاوتهای این دو نوع جدایی در چیست!؟
-
طلاق رجعی
طلاق رجعی که در آن شوهر در مدتزمان عده (مدتزمانی که زن بعد از طلاق یا فوت شوهرش باید از ازدواج خودداری کند) میتواند بدون نیاز به عقد دوباره به همسر خود مراجعه کرده و زندگی مشترک را از سر بگیرد. طلاق رجعی آثاری را به همراه دارد که به برخی از آنها اشاره میکنیم:
- ۱- در جدایی رجعی و در مدتزمان عده، مرد بایستی به همسر خود نفقه پرداخت کند.
- ۲- زن و شوهر در دوران عده از یکدیگر ارث میبرند.
- ۳- زن در دوران عده طلاق رجعی حق ازدواج با هیچ مردی را ندارد.
- ۴- مرد در دوران عده همسر خود نمیتواند با خواهر وی ازدواج کند و برای ازدواج با خواهرزاده و برادرزاده همسر خود نیز بایستی از او اجازه بگیرد.
- ۵- مرد برای ازدواج در دوران عده همسر خود در طلاق رجعی نیاز به اجازه دادگاه دارد.
- ۶- رابطه نامشروع زن در زمان عده، حکم رابطه زن شوهردار را دارد.
با توجه به مطالب عنوان شده میتوان اینگونه استنباط کرد که رجعی بودن طلاق تنها به دنبال حفظ منافع مرد نیست؛ بلکه شرایطی را ایجاد میکند که منافع زن و مرد، هر دو پوشش داده شوند.
-
طلاق بائن
در این نوع جدایی مرد حقی برای رجوع کردن به همسر خود در مدتزمان عده ندارد و چنانچه مرد بخواهد زندگی مشترک با همسر طلاقدادهی خود را از سر بگیرد، بایستی تا انتهای مدت عده صبر کند و پسازآن مجددا همسر سابقش را به عقد خود دربیاورد.
در مورد این نوع جدایی میتوان اینگونه عنوان کرد که تمام حقوقی که زن و شوهر در طلاق رجعی نسبت به یکدیگر دارند، در این نوع طلاق از آنها سلب و گرفته میشود.
در چه مواردی طلاق رجعی و در چه مواردی بائن است؟
کلیه طلاقها رجعی میباشند مگر در شرایط زیر:
-
۱- جدایی که قبل از وقوع زناشویی (نزدیکی) اتفاق بیفتد.
چنانچه مردی همسر خود را قبل از وقوع نزدیکی (آمیزش جنسی) طلاق دهد، این جدایی از جنس بائن خواهد بود.
-
۲- طلاق زن یائسه
یائسگی یکی از مراحل طبیعی زندگی زنان است که معمولاً در حدود سن ۴۵ تا ۵۵ سالگی آغاز میشود. در این زمان تخمدانها به میزان کمتری هورمونهای زنانه، بهخصوص استروژن را ترشح کرده و سبب بروز علائم یائسگی میشوند. در ابتدا عادت ماهیانه نامرتب شده و سپس بهطور کامل قطع میشود. زنانی که به مدت یک سال عادت ماهیانه نداشته باشند یائسه محسوب میشوند. حال با توجه به این تعریف چنانچه مردی همسر یائسه خود را طلاق دهد، از نوع بائن بوده و مرد بدون عقد جدید نمیتواند به زندگی مشترک خود بازگردد.
-
۳- طلاق خلع
طلاق خلع آن است که زن بهواسطه کراهتى که از شوهر خود دارد، در مقابل مالى که به شوهر میدهد جدا شود، اعم از اینکه این مال دقیقا معادل مهر و یا بیشتر و یا کمتر از مهر باشد.
-
۴- طلاق مبارات
طلاقی است که در آن زن و شوهر هر دو از یکدیگر کراهت داشته باشند ولى در این صورت مالی که زن به شوهر خود میدهد نباید بیش از میزان مهریه باشد.
لازم به توضیح است درصورتیکه در طلاق خلع و مبارات، زن از آنچه که به مرد داده است پشیمان شود و آن را دریافت نماید، طلاق به رجعی تبدیل میشود. -
۵- سومین طلاق
سومین جدایی که بعد از سه وصلت پیدرپی رخ دهد نیز از جنس بائن بوده و شوهر دیگر نمیتواند در زمان عده به همسر خود رجوع کند.
شایانذکر است که طلاقها با توجه به اینکه کدام یک از زوجین درخواست آن را داشته باشد نیز قابل تقسیم هستند. در مقالات دیگری به بررسی طلاقها از این منظر پرداختهایم.