امروزه بسیاری از روابط تجاری و مالی در دنیا از طریق چک بانکی انجام می‌شود و به خاطر مشکلاتی که نقدینگی در گردش برای افراد جامعه ایجاد می‌کند، سعی دولت‌ها بر این است که از آن ابزاری بسازند که جایگزین پول و نقدینگی باشد و چنان اعتبار و اهمیتی به آن بدهند که مردم به راحتی در روابط مالی خود آن را بکار گیرند. متاسفانه اغلب مردم که از چک بانکی در روابط اقتصادی استفاده می‌کنند آشنایی قانون چک ندارند و غالبا دچار مشکلات زیادی می‌شوند. در این مقاله ضمن آشنایی مقدماتی با این ابزار اقتصادی به بررسی انواع و اجزای مختلف چک بانکی خواهیم پرداخت. همچنین برای آشنایی با سند تجاری سفته به مقاله دیگری از آی خدمت مراجعه نمایید.
چک بانکی چیست؟
در تعریف لغوی، چک کلمه‌ای است فارسی و به معنی نوشته‌ای که به وسیله آن، از پولی که در بانک دارند مبلغی دریافت داشته یا به شخص دیگری حواله دهند. (فرهنگ دکتر محمد معین)
این واژه قدمتی طولانی در زبان فارسی دارد تا جایی که شاعران بزرگی چون ابن یمین، خاقانی، و حکیم ابوالقاسم فردوسی در اشعار خود از آن استفاده کرده‌اند و عموما به معنای قباله، حجت، منشور، عهدنامه و برات هم بکار رفته است.
در تعریف مصطلح، چک به معنی برگه تاریخ‌دار و دارای ارزش مالی است که معمولاً برای خرید در حال و پرداخت در آینده استفاده می‌شود. صاحب چک پس از نوشتن مبلغ و تاریخ مورد نظر برای وصول، آن را امضا می‌کند. در تاریخ ذکر شده (تاریخ سررسید) فردی که چک بانکی را دریافت کرده است به بانک مراجعه می‌کند و مقدار وجه مشخص شده را از حساب جاری فرد صادر کننده دریافت می‌کند.
در خصوص قانون چک، طبق تعریف قانونگذار و بر طبق ماده ۳۱۰ قانون تجارت “چک نوشته‌ای است که بموجب آن صادر کننده وجوهی را که نزد محال علیه (بانک) دارد کلاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار می نماید.”
انواع چک از نگاه قانون
بر طبق ماده ۱ قانون صدور چک، انواع چک عبارت است از:
-
چک عادی
چکی است که اشخاص عهده بانک‌ها به حساب جاری خود صادر و دارنده آن تضمینی جز اعتبار صادرکننده آن ندارد.
در این نوع چک، گیرنده وجه ممکن است که خود صادر کننده یا حامل چک بوده و یا اینکه چک در وجه شخص معین و یا به حواله کرد آن شخص صادر شده باشد. -
چک تایید شده
چکی است که اشخاص عهده بانک‌ها به حساب جاری خود صادر و توسط بانک محال علیه پرداخت وجه آن تایید می‌شود.
در این نوع چک بانک بعد از تایید اینکه در حساب شخص وجه کافی وجود دارد، وجه چک را در حساب صادر کننده مسدود می‌کند و سپس آن را فقط به آورنده چک تایید شده می‌پردازد این چک اعتبار بیشتری نسبت به چک عادی دارد. -
چک تضمین شده
چکی است که توسط بانک به عهده همان بانک به درخواست مشتری صادر و پرداخت وجه آن توسط بانک تضمین می‌شود.
برای تقاضای صدور این نوع چک، نیازی به داشتن حساب جاری نیست. در واقع مشتریان برای اطمینان از انتقال وجوه، جلوگیری از نگرانی حمل فیزیکی پول تمایل دارند با استفاده از چک تضمین شده این عمل را انجام دهند. این چک به عنوان چک رمزدار معروف است. -
چک مسافرتی
چکی است که توسط بانک صادر و وجه آن در هر یک از شعب آن بانک یا توسط نمایندگان و کارگزاران آن پرداخت میگردد.
چک مسافرتی در بازار داد و ستد همانند پول رایج معتبر است و روز به روز استفاده از آن در حال گسترش است و دلیل این ویژگی این است که هم چک مسافرتی و هم پول دارای پشتوانه‌‌ای مطمئن هستند.
سایر چک‌های معمول در عرف بانکداری
به غیر از چک‌هایی که در قانون صدور چک بیان شده، چک‌های دیگری نیز وجود دارند که در این قانون مطرح نشده‌اند اما در عرف بانکداری معمول هستند. که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:
-
چک بسته
این چک در ایران رایج نیست اما بنابر تعریف، همان چک عادی است. فقط هنگامی که دارنده حساب بخواهد گردش یا انتقال چک را محدود نماید بر روی چک صادره به نام شخص معین “دو خط موازی مورب” رسم کرده و به ذینفع می‌دهد. به عبارتی مبلغ چک فقط توسط بانک طرف حساب، به بانک دیگری که دارنده در آن حساب دارد پرداخت میگردد.
در کنوانسیون ژنو و در مواد ۳۷ و ۳۸ دو نوع چک بسته عام و چک بسته خاص تعریف شده است:-
چک بسته عام
در صورتی است که هیچگونه مطلبی میان دو خط وجود نداشته باشد. پرداخت وجه چک بسته به صورت نقد امکانپذیر نیست و ذینفع باید وجه آن را به حساب خود نزد بانکی که در آنجا حساب دارد منظور نماید این نوع چک بسته را، چک بسته عام می‌گویند.
-
چک بسته خاص
در صورتی است که نام بانکدار مشخص بین دو خط موصوف قید شده باشد به آن چک بسته خاص می‌گویند. وجه این نوع چک باید توسط همان بانک وصول و پس از وصول به حساب ذینفع منظور شود. این قبیل چک از لحاظ جلوگیری از سرقت، جعل، و سوء استفاده مفید است.
-
-
چک تضمینی (بابت تضمین معاملات)
عبارت است از چکی که صادر کننده در متن آن قید نماید بابت تضمین معامله پرداخت یا ضمانت شخص بخصوص صادر شده است.
-
چک سفید امضاء
چکی است که صادر کننده آن فقط امضاء مجاز خود را که نزد بانک شناخته شده است در ذیل چک منقوش و از قید هر امر دیگری خودداری و دارنده اختیار دارد هر مبلغ یا تاریخی را و هر نوع دریافت کننده ای (بنام حامل) را در ان شخصا مرقوم نمیاد.
-
چک مشروط
اگر شخصی چکی صادر کند و در آن شرطی را قید نماید به آن چک مشروط گفته می‌شود و البته بایستی توجه داشت که بانک ها مکلف به رعایت شرط های موجود در چک‌های مشروط نیستند و به آن اعتنایی نمی‌کنند.
-
چک نقل به حساب یا چک تهاتر شده یا چک رسیده
معمولا صادر کننده چک بر روی آن کلمه پرداخت در حساب را می‌نویسد تا چک فقط از طریق نقل به حساب پرداخت گردد آنچه مسلم است رواج چنین چکی باعث صرفه جویی در استفاده از اسکناس می‌شود و دراین امر در حساب صادر کننده پول بلوکه می‌شود این نوع چک از نظر امنیت بسیار عالی است. این نوع چک نیز در ایران رواج چندانی ندارد.
-
چک بانکی
چکی است که از طرف بانک بر روی خود بانک صادر شده و پرداخت آن توسط بانک مزبور تضمین شده باشد چنین چکی مانند اسکناس است و جعل ان نیز مستوجب قواعد جرم جعل اسناد رسمی تلقی میگردد و در اکثر قوانین جزایی و حقوق کیفری ایران این چک در حکم اسکناس آورده شده است.
اجزاء تشکیل دهنده برگه چک بانکی
اما چک عادی که رایج ترین انواع چک است، اجزایی دارد که مطابق قانون تجارت بخشی از آن‌ها باید در فرم‌های چاپی درج شده باشد تا شکل قانونی پیدا کند و بخشی دیگر بایستی توسط صادر کننده تکمیل شود.
-
الف) اجزایی که باید در فرم‌های چاپی چک درج شده باشد عبارت است از:
- نام و نام خانوادگی صاحب حساب که در پایین ورقه درج شده است.
- آرم بانک که در بالای ورقه درج شده است.
- مهر شعبه بانک که بیانگر محل صدور بوده و در بالای ورقه درج شده است.
- سریال ورقه که در بالا و پایین آن درج شده است.
-
ب) اجزایی که صادر کننده باید آن را تکمیل کند تا به عنوان یک سند معتبر برای تجارت قرار گیرد عبارت‌اند از:
- تاریخ وصول مبلغ مورد نظر که توسط صادر کننده درج شود.
- مبلغ مورد نظر که باید به ریال توسط صادر کننده درج شود.
- تعیین ذینفع یا حامل که توسط صادر کننده درج شود.
- امضاء که شرط اساسی برای صدور سند و قبول تعهد صادر کننده محسوب می‌شود.